Οι «κανονικότητες» του δυτικού φεμινισμού που πρέπει να είναι ανεκτές και για πόσο ακόμα είναι ένα από τα πολλά και ενδιαφέροντα θέματα που ανέδειξε η συζήτησή μας με μια νέα, δυναμική και υπερδραστήρια γυναίκα που μόλις επέστρεψε από τη Γενεύη. Η Δρ. Μαρίλη Μέξη έχει πολυσχιδή διεθνή εμπειρία ως εμπειρογνώμονας της ΕΕ σε αναπτυσσόμενες χώρες, σύμβουλος στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας και στον ΟΗΕ Γενεύης, επικεφαλής διακρατικών δικτύων και ερευνών για θέματα ψηφιακής εργασίας και κοινωνικής πολιτικής στο Graduate Institute-Geneva, ενώ στην Ελλάδα είναι ειδική σύμβουλος της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου, σε θέματα εργασίας, ψηφιακής οικονομίας και κοινωνικού κράτους.
Τα τελευταία χρόνια ασχολείται εντατικά και σε τεχνικό επίπεδο πολιτικής επεξεργασίας πάνω σε αυτό που ονομάζεται «οικονομία της πλατφόρμας» ή «gig economy», δηλαδή την εργασία μέσω διαδικτυακών ψηφιακών πλατφορμών η οποία τείνει να γίνει η ταχύτερα αναπτυσσόμενη νέα μορφή απασχόλησης στον κόσμο και να αναδείξει τις διακρίσεις κατά των γυναικών που εργάζονται σε αυτές. Ζώντας και δουλεύοντας σε πολλές και διαφορετικές χώρες (Ελλάδα, Αγγλία, Κροατία, Ρουμανία, Μολδαβία, Ουκρανία, χώρες της Καραϊβικής, είναι μόνο κάποιες από αυτές) και έχοντας εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελβετία τα τελευταία δέκα χρόνια, συζητά μαζί μας για τις ανισότητες της νέας εποχής και για έννοιες όπως οι «πολιτικές που λαμβάνουν υπόψη τη διάσταση του φύλου (gender responsive policies)» που δεν συζητιούνται όσο συχνά θα έπρεπε στην Ελλάδα. Η Δρ. Μαρίλη Μέξη, μιλά στην Αντιγόνη Κουβίδη, συνιδρύτρια της Women Act στο πρώτο #chatwithwomenact της νέας χρονιάς.
Αν έδινες μια συμβουλή στον 17χρόνο εαυτό σου ποια θα ήταν;
Τη συμβουλή που δίνω σε πολλά νέα παιδιά, κυρίως σε νέες γυναίκες, που με προσεγγίζουν στην Αθήνα και τη Γενεύη όπου ζω, και μου ζητούν να μοιραστώ μαζί τους διδάγματα και εμπειρίες: «Να επιδιώκουν την ευτυχία»! Τι άλλο πιο περιεκτικό από αυτό; Η συμβουλή μου λοιπόν προς τους νέους του σήμερα είναι η επιδίωξη της ευτυχίας. Όχι όμως μόνο ως ατομικό εγχείρημα αυτοεκπλήρωσης, αλλά και ως κοινωνικό κάλεσμα. Ότι δηλαδή θα απαιτήσουν αλλαγές, θα δράσουν εκεί που απέτυχαν οι προηγούμενες γενιές και δεν θα μείνουν βουβοί εμπρός στην κύρια ηθική πρόκληση των καιρών, που κατά τη γνώμη μου είναι η αναπαραγωγή της ανισότητας όλων των μορφών.
Για τις περισσότερες γυναίκες, ωστόσο, η επιδίωξη της ευτυχίας έχει υπάρξει μια περίπλοκη προσπάθεια, ένα, θα λέγαμε, ημιτελές εγχείρημα. Οπότε θεωρώ ότι θέμα της ευτυχίας είναι δυσκολότερο για τις γυναίκες οι οποίες είναι συχνά σε δυσχερέστερη θέση από τους άντρες, μόνο και μόνο επειδή είναι γυναίκες, μία δυσχέρεια που αναμένεται να ενταθεί καθώς οι οικονομίες και οι κοινωνίες μας γίνονται περισσότερες ψηφιακές. Και πιστεύω ότι η αναπαραγωγή στερεότυπων και προκαταλήψεων από το αναλογικό στον ψηφιακό κόσμο της οικονομίας πρέπει να μας προβληματίσει.
Τι σου προξένησε μεγαλύτερη έκπληξη στην πορεία σου;
Ο δυναμισμός των εννοιών, οι οποίες αλλάζουν από κοινωνία σε κοινωνία, από χώρα σε χώρα. Έχω πλουτίσει ως άνθρωπος ζώντας και δουλεύοντας σε πολλές και διαφορετικές χώρες και για μένα είναι πάντα θετική έκπληξη να βλέπω πως το κάθε περιβάλλον – είτε επαγγελματικό, είτε κοινωνικό και πολιτισμικό – έχει τις δικές του διακριτές ορθολογικότητες και ερμηνευτικά πλαίσια, και πως η πρόκληση κάθε φορά είναι να αναγνωρίζεις και να σέβεσαι την ετερότητα, να μαθαίνεις από τον άλλο, και να προσπαθείς να χτίζεις συνέργειες και συνθέσεις. Να φέρω ένα παράδειγμα. Το 2007, δούλευα στη Ρουμανία, σε ομάδα εμπειρογνωμόνων της ΕΕ που είχε ως σκοπό να δώσει τεχνική υποστήριξη στο ρουμάνικο Υπουργείο Εργασίας ώστε να αναπροσαρμόσει τις πολιτικές απασχόλησης με βάση τo ευρωπαϊκό acquis. Η Ρουμανία είχε μόλις γίνει γίνει δεκτή ως μέλος της ΕΕ και έπρεπε να κάνει τη μετάβαση από ένα κομμουνιστικού τύπου κοινωνικό κράτος σε ένα ευρωπαϊκό μοντέλο όπου κυρίαρχο ρόλο θα είχαν, λιγότερο τα παθητικά μέτρα, και περισσότερο οι λεγόμενες ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης. Έννοιες όμως όπως η ενεργοποίηση (activation) και η κοινωνική επένδυση (social investment), οι οποίες τότε είχαν κεντρικό ρόλο στην ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική, ήταν για τους Ρουμάνους αξιωματούχους ένα μεγάλο «black box», ένα εννοιολογικό κενό. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν βρέθηκα πέρσι τον Οκτώβριο στο Σαν Φρανσίσκο και τη Σίλικον Βάλεϊ, για να μιλήσω για τις ψηφιακές πλατφόρμες, όπου θυμάμαι τον εαυτό μου να κάνει αγωνιώδη προσπάθεια για να εξηγήσει τι είναι «κοινωνικός διάλογος» και να πείσει το κοινό για την ανάγκη οι εργαζόμενοι στις ψηφιακές πλατφόρμες να έχουν πρόσβαση στο δικαίωμα της συλλογικής διαπραγμάτευσης και σε βασικά εργασιακά δικαιώματα –βασικές παραδοχές του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, αλλά λιγότερο «αναγνωρίσιμες» για το αμερικανικό πλαίσιο. Αποκλίσεις, συγκλίσεις, έννοιες που δομούνται αλλιώς, διαφορετικά ή και καθόλου, όλες θετικές εκπλήξεις σε μια πορεία που εξελίσσεται.
Πως θυμάσαι τη μεγαλύτερη αποτυχία σου;
Ως ακύρωση προσδοκιών, απογοήτευση, τέλος. Από τη φύση μου όμως είμαι αισιόδοξος άνθρωπος, κάτι το οποίο έχω πάρει από τους γονείς μου. Κρατώ λοιπόν πάντα τα θετικά που απορρέουν από την κυκλικότητα των καταστάσεων. Όπως γράφει ο Τ.Σ. Έλιοτ στα Τέσσερα Κουαρτέτα, «Στην αρχή μου είναι το τέλος μου, και στο τέλος μου η αρχή μου».
Έχεις κάποια γυναίκα που έπαιξε ρόλο μέντορα σε σένα;
Έχουν υπάρξει αρκετές, είτε νοερά είτε εκ του σύνεγγυς. Ήμουν τυχερή να έχω καθηγήτρια στην Οξφόρδη την Elizabeth Frazer, η οποία έχει αναπτύξει μια φεμινιστική κριτική στη διαμάχη μεταξύ φιλελευθερισµού και του κοινοτισµού, προτάσσοντας την ανάγκη ο φεμινισμός να αναπτυχθεί ως διακριτή πολιτική θεωρία. Αλλά και πιο πριν, ήταν βασικά η προοδευτική σκέψη της Beatrice Webb, μία εκ των ιδρυτών του LSE, που με είχε επηρεάσει νοερά. Δεν είναι πολύ γνωστό, αλλά η Webb είναι εκείνη η οποία πρώτη επινόησε τον όρο «συλλογικές διαπραγματεύσεις». Μία άλλη πολύ σημαντική γυναίκα που έχει επηρεάσει την σκέψη μου είναι η Shalini Randeria, Πρύτανης στο Institute of Human Sciences στη Βιέννη, με την οποία συνεργάζομαι τα τελευταία χρόνια. Με καταγωγή από την Ινδία και μετα-αποικιακές επιρροές, η Randeria καταρρίπτει μύθους όταν μιλάει για το πως η χειραφέτηση των γυναικών της μεσαίας και ανώτερης τάξης στις κοινωνίες της Ευρώπης και της Αμερικής έχει καταστεί δυνατή μέσω της απασχόλησης στο σπίτι μεταναστριών από αναπτυσσόμενες και φτωχές χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Αυτές οι διαπιστώσεις έχουν αλλάξει την οπτική μου σχετικά με το ποιες «κανονικότητες» του δυτικού φεμινισμού πρέπει να είναι ανεκτές και για πόσο ακόμα.
Ποια είναι η πιο σοφή συμβουλή που σου έχουν δώσει και γιατί;
«Μην έχεις δεδομένη τη ζωή σου, ούτε τους ανθρώπους σου».
Ποιο θέλεις να είναι το legacy σου;
Μεγάλη κουβέντα το legacy. Έχει μάλιστα μία οντολογική και γενεαλογική διάσταση που με τρομάζει! Δεν θα μιλήσω για το legacy, αλλά για το ποιo θα ήθελα, ιδανικά, να είναι το δικό μου impact. Όπως είπα, τα τελευταία χρόνια ασχολούμαι με τις νέες μορφές απασχόλησης και επιχειρηματικότητας σε περιβάλλον ψηφιακής οικονομίας, και τις επιπτώσεις τους. Tο ενδιαφέρον μου αυτό ενεργοποιείται από μια βασική ενόχληση.
Με ενοχλούν όσοι αντιμετωπίζουν την τεχνολογία ως «τοτέμ», όσοι στον δημόσιο λόγο μιλούν με επιφανειακό και κούφιο τρόπο για τη λεγόμενη «4η βιομηχανική επανάσταση». Η τεχνολογική εξέλιξη αφήνει πίσω της νικητές, αλλά κυρίως ηττημένους. Συνεπώς, η τεχνολογική εξέλιξη δεν είναι «άχρωμη» και οι επιπτώσεις της δεν είναι ουδέτερες – είναι θέμα αξιακών προτιμήσεων και πολιτικών επιλογών. Ποια πλευρά τελικά θα επιλέξουμε.
Εγώ όταν αναφέρομαι στην οικονομία της πλατφόρμας δεν υμνώ ένα φουτουριστικό μέλλον. Εγώ μιλώ για τους ηττημένους και τους αποκλεισμένους (the left behind) του σήμερα. Σήμερα γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι η οικονομία της πλατφόρμας επιτείνει την επισφάλεια και την εργασιακή φτώχεια. Γνωρίζουμε ακόμα ότι αν και διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα και από ήπειρο σε ήπειρο δεν παύει να είναι ομοιόμορφη παγκοσμίως ως προς ένα βασικό χαρακτηριστικό –τις διακρίσεις κατά των γυναικών που εργάζονται μέσα σε αυτές.
Μελέτες περιπτώσεων μας έχουν δείξει πως οι αλγόριθμοι που χρησιμοποιούν οι ψηφιακές πλατφόρμες στον κλάδο των μεταφορών τείνουν να επιβραβεύουν τους άνδρες οδηγούς με μεγαλύτερες αμοιβές σε σχέση με τις γυναίκες οδηγούς, που θεωρούνται αργοί οδηγοί και άρα λιγότερο καλές στην εξυπηρέτηση των πελατών.
Επίσης στερεότυπα όπως το «You drive like a girl..» λειτουργούν αρνητικά, οπότε οι πελάτες τείνουν να προτιμούν και να επιβραβεύουν άνδρες οδηγούς. Και το γνωρίζουμε σήμερα. Και πρέπει όλοι να κάνουμε κάτι για να αλλάξει. Επίσης, μέσα από έρευνα που κάναμε στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας στη πρώιμη φάση της πανδημίας είδαμε ότι, παρόλο που οι εργαζόμενοι στις πλατφόρμες (ντελιβεράδες) ήταν αυτοί που σήκωσαν το μεγαλύτερο βάρος κατά τη διάρκεια των lockdowns με κίνδυνο τη ζωή τους, ωστόσο έμειναν έξω από τα μέτρα στήριξης της εργασίας που έλαβαν οι περισσότερες κυβερνήσεις παγκοσμίως.
Αυτές οι διαιρέσεις επιτείνουν τον κατακερματισμό της εργασίας και ενδεχομένως να οδηγήσουν σε διαλυτικές τάσεις και την τροφοδότηση νέων επικίνδυνων λαϊκιστικών τάσεων (αυτό το οποίο έχω περιγράψει σε άρθρα μου ως «λαϊκισμός 4.0»). Αυτό με οδηγεί στο συμπέρασμα ότι όσο πιο γρήγορα δράσουμε, ώστε να θεραπεύσουμε τις πληγές και ενισχύσουμε τα πλεονεκτήματα, τόσο καλύτερα. Αυτό θα είναι ένα μεγάλο impact, στο οποίο φιλοδοξώ να συμβάλω έστω και με έναν μικρό τρόπο.
Έχεις κάποιο moto / τραγούδι/ φράση που λες στον εαυτό σου όταν τα πράγματα ζορίσουν;
Έχω εικόνες. Όταν τα πράγματα ζορίζουν η σκέψη μου πάει στο μπλε! Στις θάλασσες στο Πόρτο-Χέλι όπου μεγάλωσα, στο φωτεινό μπλε του ελληνικού ουρανού. Αυτό μου δίνει μια δυνατή αίσθηση ελευθερίας και συνέχειας.
Ποια είναι τα μελλοντικά σου σχέδια, τα επόμενα βήματα;
Τα δύο τελευταία χρόνια ο περισσότερος χρόνος και η ενέργεια μου έχει διοχετευθεί στη προετοιμασία μίας διεθνούς δράσης που έχει τίτλο Πρωτοβουλία για το Μέλλον της Οικονομίας της Πλατφόρμας και την Παγκόσμια Διακυβέρνηση, που ξεκινάει το 2021.
Πρόκειται για ένα πολυετές πρόγραμμα επιμέρους δράσεων που σκοπό έχει να προκαλέσει έναν μεγάλο και βαθύ διάλογο για τις νέες μορφές απασχόλησης μέσα από τις ψηφιακές πλατφόρμες, τα επιχειρηματικά μοντέλα που διαμορφώνονται, τις επιπτώσεις για τους/τις εργαζόμενους/μενες, τους/τις εργοδότες/ριες αλλά και την κοινωνία στο σύνολο της, ενώ έμφαση θα δοθεί στα νέα εργαλεία διακυβέρνησης της οικονομίας της πλατφόρμας σε παγκόσμιο επίπεδο.
Στο πλαίσιο αυτό συνεργάζομαι με μεγάλους διεθνείς οργανισμούς (τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, τα Ηνωμένων Έθνη, το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ) και με ακαδημαϊκούς από κορυφαίες σχολές όπως η Νομική Σχολή του Χάρβαρντ. Μαζί με τους εμπειρογνώμονες από το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ είμαστε σε επαφή με τους CEO των μεγαλύτερων ψηφιακών πλατφόρμων παγκοσμίως και δουλεύουμε προς την κατεύθυνση να υπάρξει ένα πλαίσιο που θα διασφαλίζει την Υπεύθυνη Επιχειρηματικότητα και τη Δίκαιη Απασχόληση.
Χαίρομαι πολύ γιατί η Πρωτοβουλία έχει ήδη αγκαλιαστεί από σημαντικούς φορείς και από την Ελλάδα, ενώ μέσα στον επόμενο χρόνο προγραμματίζονται εκδηλώσεις και ομιλίες.
Ποια θεωρείς ότι είναι η μεγαλύτερη δυσκολία που έχει να αντιμετωπίσει μία γυναίκα στην Ελλάδα σήμερα;
Έρευνες έχουν δείξει ότι οι περισσότερες διακρίσεις με βάση το φύλο παρουσιάζονται στον χώρο της εργασίας, ενώ όταν λειτουργούν συνδυαστικά με τον άξονα φτώχειας – ανεργίας τροφοδοτούν εκρηκτικές τάσεις κοινωνικού αποκλεισμού. Χρειαζόμαστε πολιτικές που να λαμβάνουν δεόντως υπόψη τη διάσταση του φύλου (gender-responsive policies) με σκοπό να συνυπολογίζονται οι διαφορετικές εμπειρίες των τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών, αλλά και οι διαφορετικές ανάγκες του γυναικείου πληθυσμού. Γυναίκες, μετανάστριες, ηλικιωμένες, με διαφορετική θρησκεία ή σεξουαλικό προσανατολισμό, με κάποια αναπηρία. Η «Ελληνίδα γυναίκα» έχει πολλά πρόσωπα, πολλαπλές ανάγκες και προσδοκίες. Όλες πρέπει να έχουμε και ρόλο και λόγο.
Διαβάστε επίσης:
Μαρία Θεμελή: «Μη σταματάς, προχώρα, μπορείς. Αλλά μη χάσεις αξίες, αρχές, χαμόγελα, ανθρώπους»
Ακολουθήστε το Portraits στο Google News για την πιο ξεχωριστή ενημέρωση